جغرافیای تاریخی رامشیر/معماری مسکن

در معماری مسکن تاریخی در ایران تا صد سال اخیر عوامل متعددی مانند محیط جغرافیایی، آب و هوا، فرهنگ، شرایط امنیتی و … موثر بوده‌اند که از این بین تاثیر شرایط جغرافیایی بیشتر بوده است. به عنوان مثال در مناطق جنگلی ایران، مساکن مردم بیشتر از چوب ساخته می‌شد به این دلیل که چوب فراوان‌ترین عنصر جغرافیایی بوده است. یا در مناطق کوهستانی برای ساخت منازل بیشتر از سنگ استفاده می‌شد و این مساله تاثیر محیط طبیعی جغرافیایی را نشان می‌داد؛ یعنی مردم در معماری خود از محیط جغرافیایی خود و عناصری که در اختیار آنها قرار می داد ، بهره می گرفتند. نمونه ای از تاثیر اقلیم بر معماری گذشته را می توان در شکل خانه ها مشاهده کرد مثلاً در مناطق پرباران و پر برف، سقف خانه‌ها شیب‌دار ساخته می‌شد تا در سرعت بیشتری برف و باران دفع گردد و بارش های زیاد برف و باران سقف خانه ها را تخریب نکند.

با این مقدمه به بحث اصلی ، یعنی جغرافیای تاریخی معماری مسکن شهر و روستاهای رامشیر خواهیم پرداخت.

▪️ساخت مسکن و مصالح

شهر و روستاهای رامشیر از نظر جغرافیایی بر روی محیط جلگه خوزستان واقع شده ، و دارای آب و هوای گرم و خشک است.در این پهنه جغرافیایی، فراوان‌ترین عنصری که محیط جغرافیایی در اختیار انسان قرار داده است”خاک” می باشد. لذا از هزاران سال قبل مردم شهری و روستایی رامشیر با استفاده از خاک. کاه و آب نسبت به ساخت سکونت‌گاه‌ها و مساکن خود اقدام نموده است. مردم ابتدا با قالب‌های چوبی خاک را با کاه و آب تلفیق نموده و آن را تبدیل به خشت (در اصطلاح محلی لبن) می کردند و پس از تولید و خشک نمودن خشت به اندازه کافی، نسبت به ساخت مسکن اقدام می‌کردند. در ساخت سقف خانه ها از چندل ( میله های چوبی به طول سه الی ۴ متر) و همچنین گیاهان محلی مانند نی و حصیرهای تولید شده از برگ درختان خرما بهره می بردند و سپس پشت بام را با گِل و کاهگِل و با شیب ملایم ایجاد می‌کردند. درب و پنجره معمولا از چوب ساخته می شد. همچنین با توجه به فرسایش سقف و دیواره های مساکن بویژه بر اثر باران ، هر سال قبل از شروع فصل بارش پشت بام و دیواره های مساکن را لایه کشی می کردند که در اصطلاح محلی به این عمل ” لطاش” می گفتند.

▪️ ترکیب اجزای مسکن

اجزای مساکن منطقه به صورت مدور و دورتادور حیاط طراحی می گردید. اجزای مسکن شهری و روستایی در رامشیر ترکیبی از عناصر ذیل بوده است:

۱) مضیف: مضیف یا اتاق میهمان از اولین عناصر مساکن این منطقه از گذشته های دور تاکنون بوده است. با توجه به فرهنگ مردم و روحیه مهمان نوازی از یک سو و عدم اختلاط میهمان با خانواده از سوی دیگر در گذشته در هر خانه ، اتاقی در ورودی مساکن و ویژه میهمانان ساخته می شد که استقبال از میهمانان در آنجا انجام می گرفت. مساحت این مضیف ها بسته به جایگاه صاحب منزل متفاوت بوده و گاهی اوقات و به ویژه برای بزرگان طوایف و شیوخ حتی بالای صد متر طراحی می شد.

۲) اتاق خانواده: اتاق خانواده معادل اتاق خواب های امروزی طراحی می گردید و با توجه به وجود چندین خانواده (معمولا فرزندان تا سالها پس از تاهل در کنار پدر و برادران دیگر در یک منزل زندگی می کردند) چندین اتاق با این کاربری موجود بوده است.

۳)اتاق (آغل)حیوانات: وسیله حمل و نقل و جابجایی مردم منطقه در گذشته حیوانات اهلی مانند اسب ، الاغ و قاطر بوده است علاوه بر این بسیاری از مردم به فعالیت دامداری اشتغال داشته و حیوانات مانند گاو ، گوسفند و … داشتند. بنابر این قسمتی از مسکن به سکونت و حفاطت این حیوانات تعلق داشت.

۴)اتاق کاه: کاه حاصل از درو گندم‌زار‌ها در اردیبهشت هر سال به عنوان غذای حیوانات اهلی در اتاقی در مسکن ذخیره می گردید.

۵) اتاق سوخت: سوخت مورد نیاز پخت و پز ، گرمایش خانه ، غالبا سوخت حاصل از فضولات حیوانی و بیشتر گاو و گوسفند بوده که معمولا در فصل تابستان و برای یک سال در اتاق مجزایی ذخیره می گردید.

۶) آشپزخانه:یکی از اجزای مساکن آشپزخانه بوده است که پخت و پز در آنجا انجام می شد.

۷)ایوان: پخت نان در گذشته با تنورهای گِلی انجام می‌شد. تنورهای گلین را در یک اتاق مسقف و روباز از ناحیه ورودی، به نام ایوان انجام می دادند.

۸)دچه: با توجه به هوای گرم تابستان در قدیم در بسیاری از خانه ها و در حیاط خانه ساختمان تخت مانندی ساخته می شد تا مردم در شب در آنجا نشسته و بخوابند. معمولا این دچه‌ها حدودا یک متر از سطح زمین فاصله داشت و این فاصله به خاطر ایمن شدن از جانوران موذی مانند عقرب بوده است.

۹)سایر اجزا مسکن: بستان (باغچه) در بسیاری از مساکن ، مخصوصا در مناطقی که آب کافی داشتند ایجاد می شد و در آنجا غالبا نخل کاشته می شد. اتاق پرندگان محلی مانند مرغ از دیگر بخش‌های مساکن بوده است. سرویس های بهداشتی و حمام هم در بافت همه مساکن طراحی و ساخته می شد. برای دسترسی به سقف اغلب منازل یک راه پله ی گلی در بخشی از مسکن و بین دو اتاق و با عرض حدودا یک متر ایجاد می گردید.

▪️هنر و فن در معماری منطقه

در جغرافیای سکونت مردم رامشیر هنر نقش بسزا و مشهودی داشت. در داخل اتاق های ساخته شده مخصوصا در مضیف حجره هایی ساخته می شود که ویترین اشیاء و وسایل هنری بومی منطقه در آن نمایش داده می شد. اسلحه های سرد و گرم ، دله های قهوه ، ابزارهای هنری دست ساخت ، نمادهای دینی مذهبی و …. به عنوان تزیینات در آن قرار می گرفت.

از نکات جالب فنی در مساکن تاریخی منطقه می توان به شیوه های فنی تعدیل شرایط زندگی با اقلیم گرم منطقه اشاره کرد.در خانه های قدیمی و مخصوصا در مضیف نزدیک به سطح زمین حجره هایی (سوراخ تقریبا ۳۰ سانت در ۳۰ سانت) ساخته می شد.با توجه به اینکه وزش باد در مناطق ما در بیشتر ماه‌های گرم و تابستان غالب بوده است.بیرون این حجره ها را با خار می پوشاندند و نزدیک به ظهرها ، اطراف و روی خارها را با آب خیس می کردند. باد پس از عبور از خارها رطوبت جذب کرده و خنک می شد و سپس وارد فضای داخلی ساختمان شده و هوای مطبوعی را ایجاد می کرد به واقع این نوع فعالیت به مثابه نمونه ای از یک کولر آبی عمل می کرد.

▫️در پایان امیدوارم مسئولان شهری بالاخص اداره میراث فرهنگی ، شهرداری ، شورای شهر و فرمانداری با همکاری دوستداران فرهنگ ، هنر و تاریخ شهرستان هر چه سریعتر موزه مردم شناسی رامشیر را با بنایی برگرفته از معماری تاریخی شهرستان راه اندازی و بعنوان مکانی جهت آشنایی نسل جدید با زندگی ابا و اجدادی خود راه اندازی نمایند.