جلوه ای از ادب فارسی در آیینه قرآن کریم  

نی زال مداین کم از پیر زن کوفه

نی حجره تنگ این کمتر زتنور آن

(خاقانی)

از دیرباز شعرا و نویسندگان به شیوه های مختلف اشعار خود را با آیات و احادیث زینت داده اند.

قرآن و قصه‌های قرآنی در اشعار خاقانی جلوه‌های گوناگون دارد و خاقانی به زیبایی از آن‌ها بهره برده و آن‌ها را در اشعار خویش به کار برده است. تشبیه، استعاره، تلمیح، اقتباس و آیات قرآن در شعر خاقانی دیده می‌شود.

این بیت یکی از ابیات قصیده ی معروف«ایوان مداین» از شاعر گران قدر ادب فارسی خاقانی شروانی است که در موقع بازگشت از سفر حج بادیدن خرابه های « ایوان مداین» این قصیده ی استوار راسروده است.

زال مداین:اشاره است به حکایت پیر زنی که خانه ای در مجاورت طاق کسری داشت، وبرای راست برآوردن دیوار،نیاز به ویران کردن خانه ی اوبود.اما پیرزن به فروش خانه راضی نمی شد، ونوشیروان هم براین حال صبر کرد و تحمیل برپیرزن روا نداشت وبه ناچار گوشه ای از دیواررا کج برآوردند تا هم قصر ساخته شود و هم بر پیرزن جوری نرود. (فرهنگ اساطیر،ص ۲۲۳)

پیرزن کوفه :اشاره است به پیرزنی که مقارن طوفان نوح ،از تنور خانه او آب بر تراوید و مقدّمه و آغاز طوفان نوح-که طوفان آب بود- همین امر دانسته شده است .(تاریخ بلعمی ج ۱،ص۹۳)

در قرآن کریم نیز در سوره ی هود آیه ۴۰ آمده است:*حتی اذا جاءَ اَمرنُا وفارَ التّنور…* آنگاه که فرمان ما فرا رسید وازتنور، آب برجوشید.

تنور” (با تشدید نون) همان معنى را مى‌بخشد که” تنور” در فارسى متداول امروز یعنى محلى که نان در آن پخت و پز مى‌شود.

در اینکه جوشیدن آب از تنور چه تناسبى با مساله نزدیک‌شدن طوفان دارد مفسران در آن گفتگو بسیار کرده‌اند.

بعضى گفته‌اند جوشیدن آب از درون تنور یک نشانه الهى بوده است براى نوح، تا او متوجه جریان شود و خود و یارانش با وسائل و اسباب لازم بر کشتى سوار شوند.

گروهى دیگر احتمال داده‌اند که تنور در اینجا در معنى مجازى و کنایى استعمال شده، اشاره به اینکه تنور خشم و غضب پروردگار فوران پیدا کرد و شعله‌ور شد، و این به معنى نزدیک شدن عذاب کوبنده الهى است، این تعبیر در فارسى و هم در زبان عربى آمده است که شدت غضب را تشبیه به فوران آتش مى‌کنند.

(تفسیر نمونه‌ ، مکارم شیرازى، ناصر ،ج : ۹  ص : ۹۷)

معنی بیت: پیرزن مداین از پیرزن کوفه کمتر نیست وخانه کوچک او از تنور پیرزن کوفه کمتر نمی باشد به بیان دیگر هردو مایه ی عبرت هستند.

منابع:

۱-قرآن کریم

۲- تفسیر نمونه‌ ، مکارم شیرازى، ناصر، نشر دارالکتب  اسلامیه ، ج ۹

۳- ارمغان صبح( شرح قصاید خاقانی شروانی ) به کوشش : دکتر نصراله امامی، نشر جام، ۱۳۷۵